پاسخ های نهج البلاغه به پرسش های وجودی انسان

اگزیستانسیالیسم یکی از مهم ترین مکاتب فلسفی قرن بیستم است. این مکتب، تفکر در باب انسان را محور مباحث خود قرار داده و با ایمانی که نسبت به توانایی انسان دارد در پی آن است تا وظایف او را از کیفیت و نحوه ی وجودش در عالم اتخاذ کند. وجه تمایز و در عین حال تفاخر این مکتب نسبت به سایر مکاتب در آن است که این مکتب به جای حقیقت فی نفسه ، حقیقت انسانی و حقایقی را که در رابطه با انسان معنی دار می شوند، مورد توجه قرار می دهد. لذا آن چه در این مکتب مهم است، انسان و دغدغه های انسان بودن است. از دیگر سوی، کتاب نهج البلاغه مجموعه ای گهربار از سخنان حکمت آمیز و مستدل انسانی کامل و متعالی است که منبعی کامل برای راهنمایی انسان ها، جهت بهره مندی هرچه بیش تر از هستی خود، در تمام دوران هاست. از این رو، این کتاب نه تنها می تواند مرجعی برای بهتر زیستن باشد، بلکه از چنان ظرفیتی برخوردار است که می تواند سوالات فلسفی و چالش های فکری انسان امروز را نیز پاسخ دهد. در حقیقت، نهج البلاغه گنجینه ای از معارف الاهی و انسانی است که به گفته ی استاد شهید مطهری: ’ روزگار از کهنه کردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افکار و اندیشه های نوتر و روشن تر، مرتبا بر ارزش آن افزوده است‘. با توجه به آن که آموزه ی بنیادین مکتب اگزیستانسیالیسم، انسان و زندگی انسان مدارانه است و این مکتب تأثیرات عمیقی را در طول یک قرن بر فلسفه و اخلاق گذاشته است، لذا این پژوهش در پی آن است تا با به کارگیری تفکرات و مبانی اگزیستانسیالیسم (آزادی و انتخاب- اصل تفرد- موقعیت های مرزی) خوانشی جدید از نهج البلاغه ارائه دهد. شرحی از برخی پژوهشهای انجام شده پژوهش هایی که به طور کلی به اگزیستانسیالیسم پرداخته اند عبارتند از : مقاله ’انسان ، انتخاب، تنهایی ‘ نوشته آقای حسین محمودی که به صورت اجمالی به مبانی اخلاق از منظر فلسفه های اگزیستانسیالیستی و نقد آن ها پرداخته است . اما ایشان درنقد آن مبانی تنها به نظرات جان مک کواری، نویسنده ی کتاب فلسفه های وجودی و مری وارنوک، نویسنده کتاب اگزیستانسیالیسم و اخلاق، اکتفا نموده و از آموزه های اسلامی و نهج البلاغه استفاده ای نکرده اند. این مقاله در ماهنامه خردنامه همشهری، شماره26 به چاپ رسیده است. همچنین پایان نامه ’ فلسفه اصالت وجود از دیدگاه گابریل مارسل‘ است که خانم شهلا اسلامی این پایان نامه را در دانشگاه تربیت مدرس دفاع کرده اند. ایشان با نگاهی عمیق و دقیق به اندیشه ی گابریل مارسل، به شرح مبانی اگزیستانسیالیسم پرداخته اند. پایان نامه دیگری که در این زمینه در دانشگاه تربیت مدرس دفاع شده ’ اختیار در فلسفه اگزیستانسیالیستی‘ است. این پایان نامه به کوشش آقای الیاس رضایی تألیف شده است. ایشان با بررسی مفهوم آزادی و اختیار در پی تبیین دیدگاه اگزیستانسیالست ها در این باره شده اند. پژوهشی که بالاخص به نهج البلاغه و اگزیستانسیالیسم پرداخته است، مقاله ای با عنوان ’رویکرد اگزیستانسیالیستی(وجودی) به نهج البلاغه‘ نوشته ی آقای مصطفی ملکیان است. ایشان در این مقاله به طرح مباحث اگزیستانسیالیستی و معضلات انسان امروز پرداخته و با استناد به آموزه های دینی اسلام و سخنان امام علی علیه السلام در نهج البلاغه درصدد بیان دستورالعمل هایی در جهت بهتر زیستن بودند. این اثر به صورت مجموعه مقالات در مجله دانشگاه تبریز، در تاریخ آذر 1380،شماره1، به چاپ رسیده است. با ملاحظه ی چند پژوهش معرفی شده، پرواضح است که تا کنون پژوهش مستقلی به صورت پایان نامه یا کتاب با نگاه اگزیستانسیالیستی به نهج البلاغه صورت نگرفته است. از این رو انجام این پژوهش ضروری به نظر می رسد. سوال اصلی پژوهش پاسخ نهج البلاغه به سوالات اگزیستانسیالیستی چیست؟ سوالات فرعی پژوهش 1- پاسخ نهج البلاغه در پرسش از آزادی و اختیارچیست؟ 2- دیدگاه نهج البلاغه درباره ی اصل تفرد در اگزیستانسیالیسم چیست؟ 3- موضع گیری نهج البلاغه درباره ی موقعیت های مرزی اگزیستانسیالیسم چیست؟ فرضیات پژوهش 1- نهج البلاغه بر آزادی انسان به عنوان موجودی مختار تأکید می کند و معتقد است انسان در عین مختار بودن موظف به بندگی خداوند است. 2- نهج البلاغه برای هر انسانی تشخص خاص خود را قایل است. 3- از نگاه نهج البلاغه در موقعیت های مرزی است که جوهر هر انسانی شناخته می شود. روش پژوهش؛ پژوهش در این رساله به روش کتابخانه ای است؛ نگارنده با مطالعه منابع، اطلاعات لازم را از آن ها استخراج کرده و سپس از طریق تحلیل داده ها و اطلاعات بر نوشتن این اثر همت گمارده است. الف- منابع منابع اصلی در این پژوهش، کتب و مقالات است. در معرفی و تشریح مبانی در بخش اگزیستانسیالیسم سعی شده است تا جای ممکن از کتب خود اگزیستانسیالیست ها استفاده شود. سپس از شروح و دایره المعارف ها درباره ی آن ها بهره گرفته شده است. در این رساله حداقل از پنج دایره المعارف استفاده شده که اکثرا به زبان لاتین و از سال 2000 به بعد هستند. در انتخاب منابع نیز سعی شده است تا از منبعی استفاده شود که زبان گویاتری داشته و تصویر درست تری از موضوع مد نظر را ارائه داده باشد. لازم است ذکر شود که در این رساله تنها از یک منبع اینترنتی استفاده شده است؛ این منبع دایره المعارف فلسفی دانشگاه استنفورد است که به غیر از این طریق (اینترنت) برای نگارنده قابل دسترسی نبوده است. آخرین تصحیح این منبع در سال 2004 صورت گرفته است. در بخش تحلیل نهج البلاغه، مهم ترین منبع، خود این کتاب ارزنده است و سپس شروح معتبر آن؛ با مطالعه و بررسی شروح نهج البلاغه، نگارنده به این نتیجه رسید که شرح علامه محمد تقی جعفری برای پژوهش در این رساله، مناسب ترین شرح ممکن است. البته علاوه بر بهره گیری از این شرح، از دیگر کتب مرتبط با نهج البلاغه همانند کتاب های استاد شهید مطهری و کتب استاد دلشاد تهرانی نیز بکار گرفته شده است. هم چنین نگارنده در این بخش، از مقالات پژوهشی متعددی نیز استفاده کرده است. معیار برگزیدن این مقالات، محتوای مقاله و اعتبار نویسنده ی آن بوده است. ب- چگونگی تحلیل داده ها در تحلیل مبانی اگزیستانسیالیسم، ابتدا سعی شده تا آرا و نظرات از کتب خود اگزیستانسیالیست ها استخراج شود و سپس با استفاده از شروح معتبر همانند فلسفه وجودی جان مک کواری و دایره المعارف ها، موضوع بسط و گسترش داده شود. به علاوه اکثر تقسیم بندی های صورت گرفته در رساله نیز مطابق با همان دایره المعارف ها است. بدین ترتیب در هر فصل- به غیر از اولین فصل که درباره ی کلیات است- ابتدا از طریق تبیین دیدگاه اگزیستانسیالیسم در باب موضوع مورد نظر، طرح مسأله می شود و سپس در بخش دوم دیدگاه نهج البلاغه درباره ی آن موضوع بررسی می شود. روش پژوهش در بخش نهج البلاغه، به شیوه ی موضوعی انجام شده است؛ یعنی نخست مبانی و موضوع های مطرح شده در اگزیستانسیالیسم در نظر گرفته شده و به نهج البلاغه عرضه می شوند و بخش هایی از خطبه ها، نامه ها و حکمت هایی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم با آن موضوع ها در ارتباط هستند، استخراج شده و سپس آن ها از طریق شروح، مورد بررسی قرار گرفتند. از این طریق تمام جوانب موضوع های مطرح شده مطالعه شده و تبیین کلی درباره ی آن ها ارائه می شود. نتیجه گیری هر فصل نیز با در نظر گرفتن کل مباحث مطرح شده در دو بخش پیشین، تبیین می شود. معرفی فصول؛ این رساله در چهار فصل تنظیم شده است؛ فصل اول به کلیات و معرفی اگزیستانسیالیسم می پردازد. این فصل از سه بخش اصلیِ گستره ی تاریخی، تقسیم بندی فیلسوفان در اگزیستانسیالیسم و مبانی این جنبش فکری تشکیل شده است؛ بخش اول درباره ی سیر تاریخی بوجود آمدن این اندیشه است. بدین منظور، نگارنده در این بخش مشهورترین اگزیستانسیالیست ها را از ابتدای شکل گیری رسمی این اندیشه معرفی خواهد کرد. در حین این معرفی آرا و نظراتی از اگزیستانسیالیست ها مطرح خواهد شد که آن ها بدان نظر شناخته می شوند. در حقیقت این بخش در بر دارنده ی اندیشه های متنوع و آرا اگزیستانسیالیسم در طول تاریخ است. سیر قرار گرفتن این فیلسوفان با توجه به تقدم و تأخر تاریخی حضورشان به عنوان اگزیستانسیالیست و ملیت این متفکران خواهد بود. البته به جز ایشان اگزیستانسیالیست های دیگری نیز بودند، اما فیلسوفان معرفی شده در این بخش مهم ترین چهره ها و اندیشمندان این جنبش به حساب می آیند که هم چنان آرا و افکارشان در فلسفه ی امروز مطرح و موثر است. بخش دوم این فصل به تقسیم بندی اگزیستانسیالیست ها اختصاص خواهد یافت. این قسمت از آن جهت حائز اهمیت است که تا به حال در هیچ یک ازمنابع پژوهشی به این صورت منسجم بدان پرداخته نشده است، از این رو نگارنده تبیین مفصلی از چگونگی تقسیم بندی و زمینه ی این دسته بندی را ضروری می داند. در هر دسته، عناوینی از فیلسوفان پیرو آن ذکرخواهد شد و به نقاط مشترک ایشان و در حقیقت خصلت های آن دسته اشاره خواهد شد. بخش سوم از این فصل به مبانی اگزیستانسیالیسم می پردازد. در حقیقت این رساله به تبیین وتشریح پنج مبنای اصلی خواهد پرداخت، البته تعداد مبانی و گاه نوع تقسیم بندی آن ها از نظر اندیشمندان و منتقدین متغیر است، اما از آن جا که هدف نگارنده از عنوان کردن مبانی اگزیستانسیالیسم تبیین آماری و کمی آن نبوده، بلکه در پی حصول معرفتی در باب اگزیستانسیالیسم و خطوط اصلی اندیشه در این جنبش است، لذا با توجه به ظرفیت –کمی و کیفی- رساله تنها به ذکر پنج مبنا بسنده می کند. البته در این فصل، تنها دو مبنا به تفصیل ارائه می شود و سه مبنای دیگر در فصول آتی به عنوان مسأله ی اصلی هر فصل تبیین خواهد شد و سپس رویکرد نهج البلاغه به هر یک از آن ها مورد بررسی قرار خواهد گرفت. فصل دوم؛ عنوان این فصل ’بررسی دیدگاه های اگزیستانسیالیسم و نهج البلاغه در باب آزادی و انتخاب‘ است. در حقیقت کار اصلی این رساله از این فصل آغاز می شود. همان طوری که عنوان این فصل به گویاترین نحو ممکن، محتوای این فصل را معرفی می کند. این فصل به مقایسه دیدگاه های اگزیستانسیالیسم و نهج البلاغه در باب آزادی و انتخاب می پردازد. بدین منظور نگارنده به سیاق پژوهش های مقایسه ای ابتدا این موضوع را در اگزیستانسیالیسم تشریح و تبیین می کند، سپس نگاه نهج البلاغه را در باب این موضوع مورد بررسی قرار خواهد داد. در قسمت مربوط به نهج البلاغه، بخش هایی از خطبه ها، نامه ها و حکمت هایی ارائه می شوند که مرتبط با موضوع است و سپس نگرش نهج البلاغه با استفاده از شروح، توضیح داده می شود. در انتهای این فصل نتیجه گیری ارائه داده خواهد شد. فصل سوم؛ این فصل به ’بررسی دیدگاه های اگزیستانسیالیسم و نهج البلاغه در باب تفرد‘ می پردازد. برای رسیدن به این هدف، نگارنده نخست به تعریف و تشریح اصل تفرد در اندیشه ی اگزیستانسیالیسم خواهد پرداخت و سپس این موضوع را در نهج البلاغه مورد تحلیل قرار خواهد داد. در انتها، با توجه به مطالب ارائه شده، موضوع جمع بندی می شود. فصل چهارم؛ عنوان این فصل’ بررسی دیدگاه اگزیستانسیالیسم و نهج البلاغه در باب موقعیت های مرزی‘ است. این فصل نیز ابتدا به توضیح موقعیت های مرزی از نظر اگزیستانسیالیسم خواهد پرداخت، اما در این بخش، علاوه بر ایضاح مفهومی این مبنا چند نمونه از موقعیت های مرزی نیز توضیح داده می شوند. در بخش دوم نیز نگرش نهج البلاغه در باب این موضوع از طریق تبیین بخش هایی از خطبه ها، نامه ها یا حکمت های مرتبط با آن، مورد بررسی قرار خواهد گرفت. همانند دو فصل گذشته در پایان نیز نمای کلی بحث در قالب نتیجه گیری ارائه خواهد شد. در پایان رساله نیز بخشی به عنوان نتایج و پیشنهادات قرار داده خواهد شد و در این بخش، نتایج کلی این پژوهش و پیشنهاداتی به جهت انجام پژوهش های دیگری در این زمینه عنوان می شود. پس از تبیین نتایج و پیشنهادات، فهرستی از کلمات لاتین بکار رفته در رساله نیز ارائه می شود.